Dzieci stosujące przemoc wobec rodziców, dziadków, rodzeństwa – jak z nimi pracować? Wiele uwagi w opracowaniach dotyczących problemu przemocy poświęca się dzieciom krzywdzonym przez rodziców. Niewiele publikacji, opracowań, badań poświęconych jest dzieciom, które krzywdzą dorosłych. Zjawisko to wydaje się być daleko rzadsze. Zwykle nie jest ujmowane w statystykach instytucji i organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy jako odrębna kategoria problemu i ginie w ogólnym sformułowaniu „przemoc w rodzinie”. Brak miarodajnych statystyk wpływa na fakt, że ocena skali przemocy dzieci wobec dorosłych jest trudna do oszacowania. Problem dzieci, które krzywdzą rodziców może dotyczyć małoletnich dzieci stosujących przemoc wobec rodziców, najczęściej dzieci te stosują przemoc także wobec innych członków rodziny (np. rodzeństwa, dziadków) oraz dorosłych dzieci krzywdzących swoich starych rodziców.
Czym jest przemoc wobec rodziców?
Sytuacje, kiedy małe dzieci atakują rodziców, dziadków lub rodzeństwo – gryząc, szczypiąc, kopiąc, starsze dzieci potrafią używać gróźb – zwykle nie są nazywane przemocą. Zachowania agresywne wpisane są w pewien sposób w naturalny etap rozwojowy szczególnych okresów życia dziecka. Są właściwe dla okresów budowania niezależności a więc wieku poniemowlęcego i okresu dojrzewania. Mówimy tu o rozwoju własnej niezależności i próbie testowania granic rodzicielskiej wytrzymałości, rodzaju buntu i agresji. Zdarza się jednak, że granice zostają przekroczone i prowadzą do stosowania przemocy.
Terminem przemoc można określić wszystkie sytuacje, w których rodzice czują się zawstydzeni, poniżeni i pozbawieni władzy przez dzieci przejmujące władzę w sytuacjach podlegających kontroli rodziców.
Przyczyny zachowań przemocowych czyli jak dzieci stają się katami
Krzywdzące zachowania dzieci wobec innych osób określa się najczęściej jako zachowania agresywne. Wśród przyczyn zachowań agresywnych dzieci i młodzieży (badania przeprowadzane są pod tym kątem) naukowcy najczęściej wskazują na uczenie się zachowań agresywnych, nieumiejętność wyrażania emocji, wpływ mediów, kryzys rodziny, wzorce rodzinne. Wskazane wyżej przyczyny niepożądanych zachowań mają pierwotne źródło w rodzinie. Jestem głęboko przekonana, że dzieci nie rodzą się złe. To warunki, okoliczności, sytuacje, których doświadczają sprawiają, że zachowują się w sposób, który rani innych. W rodzinie rozwija się potencjał cech i właściwości dziecka, w oparciu o wzory zachowania i postępowania, funkcjonujący w otoczeniu system norm i wartości. Rodzice podejmują rolę wychowawczą zazwyczaj w oparciu o własne wyobrażenia, doświadczenia i wzorce wyniesione z rodziny pochodzenia. Rzadko posiadają wiedzę na temat potrzeb, rozwoju i metod wychowania dziecka.
Istotny wydaje się problem dotyczący związku pomiędzy sposobem oddziaływania wychowawczego a rozwojem zachowań przemocowych. Zachowania przemocowe są najczęściej przejawem problemów przeżywanych przez dziecko: poczucia odrzucenia, frustracji, poczucia niskiej wartości, poczucia zagubienia, braku poczucia bezpieczeństwa, niezaspokojenia potrzeby miłości, poczucia winy . Dziecko, które krzywdzi innych to często ofiara lub świadek przemocy domowej. Badania pokazują, że większość dzieci agresywnych (w tym także krzywdzących własnych rodziców) pochodzi z rodzin, w których przynajmniej jedno z rodziców to osoba agresywna (Bandura A., Walters R.H., 1968).
Postawy wychowawcze sprzyjające rozwojowi zachowań przemocowych
W większości rodzin, w których wzrastają dzieci stosujące przemoc – pojawia się problem związany ze strukturą władzy. Postawy, które sprzyjają rozwojowi zachowań przemocowych dotyczą rodzin traktujących dzieci w sposób zbyt pobłażliwy/nadopiekuńczy oraz rodzin w których dominują zachowania zbyt rygorystyczne/karzące. Zarówno rozluźnienie dyscypliny, jak i autorytarny wzorzec postępowania prowadzą do trudno poddających się korekcie zachowań przemocowych.
„Dziecko jest rodzicem. Prawdziwy rodzic jest niekompetentny emocjonalnie i przeciążony, dziecko zaś na prośbę rodzica przez długi czas przyjmuje na siebie odpowiedzialność, która przekracza jego możliwości. Ostatecznie musi nastąpić wybuch.” (Bolton i Bolton 1987).
Postawa pobłażliwa/nadopiekuńcza
Sprzyja rozwojowi zachowań przyzwalających na agresywne zachowania, powoduje, że granice tego, co dozwolone lub niedozwolone zacierają się. Zgoda i ustępliwość rodziców uczy dziecko, że może ono za pomocą odpowiednich zachowań (np. krzyk, pisk, awantura) skłonić dorosłego do ustępstwa względem dotychczasowych zakazów. Uleganie nieposłuszeństwu od czasu do czasu powoduje otrzymywanie przez dziecko nieregularnych wzmocnień potwierdzających skuteczność wymuszania na rodzicach podporządkowania. Rodzice nadopiekuńczy i zbyt pobłażliwi często w początkowym okresie ignorują agresywne zachowania, nie dając jednoznacznego komunikatu – że tego nie akceptują. Często zdarza się, że zachowania takie są bagatelizowane np. jeśli małe dziecko złości się i bije mamę i otoczenie reaguje na takie zachowanie śmiechem lub ignorancją – dziecko nie otrzymuje komunikatu, ze jest to zachowanie niedozwolone, wzbudzające sprzeciw. Z czasem zachowania agresywne stają się nawykiem, a ich repertuar ulega rozszerzeniu. Dziecko w takiej rodzinie wzrasta więc w przekonaniu, że MUSI otrzymać wszystko, czego chce i wszystkie metody prowadzące do tego celu są dozwolone.
Postawa rygorystyczna/karząca
Sprzyja uczeniu się, że silniejszy wygrywa, a władza oznacza siłę. Zwykle w początkowym okresie rozwoju w takiej rodzinie dziecko jest posłuszne rodzicom, usiłując dostosować się – wzrasta jednak z poczuciem gniewu, niesprawiedliwości, frustracji, krzywdy i poczuciem braku miłości. Nagromadzone uczucia znajdują często ujście wówczas, gdy znajdzie się obiekt, wobec którego dziecko może okazać swoją siłę, poczuć władzę i odreagować trudne emocje w znany sobie sposób. Obiektem stają się często najbliżsi – rodzice, dziadkowie, rodzeństwo – gdy dziecko dostrzeże, że są słabsi. Doświadczanie lub obserwowanie aktów przemocy wpływa na rozwój zaburzeń zachowania i emocji, upośledzając często zdolność empatii. Z badań wynika, że dzieci, wobec których stosowano przemoc już w wieku 2 lat zaczynały naśladować zachowania swoich rodziców (Main i Gregor 1985). Im więcej przemocy dzieci doświadczą lub obserwują, tym bardziej prawdopodobne jest, że zastosują przemoc wobec członków swojej rodziny. Znamienne jest, że często w rodzinach z problemem przemocy, z których agresor został usunięty, jego miejsce w zakresie uzurpowania sobie prawa do władzy i użycia siły zajmuje któreś z dzieci. W ten sposób mimo braku osoby pierwotnie postrzeganej jako źródło problemu – wzorzec powiela się w zmienionym kole przemocy.
Znamy obrazki z supermarketów, kiedy rozkrzyczane dziecko tarza się po podłodze żądając jakiegoś przedmiotu i zażenowaną karcącymi spojrzeniami przechodniów matkę, która spełnia żądanie, by uniknąć awantury. Z perspektywy dziecka sytuacja wygląda tak, że metoda wymuszenia okazała się skuteczna. Załóżmy, że przy kolejnej wizycie w supermarkecie matka postanawia zachować się konsekwentnie – jednak dziecko wie, że metoda wymuszenia jest skuteczna, rozszerza więc repertuar zachowań i okłada matkę pięściami – żądanie ponownie zostaje spełnione. Z czasem matka może ograniczyć wychodzenie dziecka do supermarketu – by uniknąć wstydu i upokorzenia na zewnątrz, jednak problem nadal jest obecny w domu. Inną reakcją matki może być uderzenie dziecka i próba osiągnięcia w ten sposób posłuszeństwa – taka postawa pokazuje jednak, że użycie siły jest dozwolone przez tego, kto jest silniejszy. W ten sposób z nieposłusznego 3-4 latka wyrasta 12-13 letni domowy terrorysta.
Problem krzywdzenia członków rodziny przez dzieci nie mija wraz z dojrzewaniem dzieci i osiągnięciem przez nie dorosłości – kolejnymi etapami rozwoju problemu są:
- przemoc wobec ludzi starszych
- powielanie wzorca wobec utworzonej rodziny (dzieci i/lub współmałżonka)
W ten sposób cykl przemocy powiela się w kolejnych pokoleniach.
Reakcje członków rodziny
Najbardziej skłonne do dokonania zgłoszenia przemocy jest rodzeństwo. Rodzice i dziadkowie na ogół – poza ekstremalnymi sytuacjami nie zgłaszają problemu krzywdzenia przez dzieci. Zgłoszenie problemu wiązałoby się najczęściej:
- po pierwsze z przyznaniem się do poczucia porażki wychowawczej,
- po drugie z ujawnieniem przykrych doświadczeń silnie związanych z uczuciem wstydu,
- po trzecie z lęku przed konsekwencjami wobec rodziców (oskarżenie, że źle wychowali dziecko, że nie radzą sobie z dzieckiem),
- po czwarte z obawy przed konsekwencjami jakie mogłyby spotkać dziecko (wymiar sprawiedliwości – policja, sąd),
- po piąte z powodu potrzeby lojalnego zachowania wobec rodziny (nikt poza mną dotychczas nie zgłosił).
Jeśli problem zostaje ujawniony – choć nie nazwany – to najczęściej w sytuacji, kiedy dziecko wychodzi poza rodzinę i powtarza zachowania przemocowe wobec innych osób. Jest wówczas określane jako dziecko sprawiające problemy, przejawiające zachowania agresywne. Rzadko jednak problem zachowania dziecka bywa rozpatrywany w kontekście rodziny, zachowań rodziców, zachowania dziecka w rodzinie. Zwykle jedynie dziecko zostaje naznaczone jako „złe, problemowe, agresywne”.
Skutki społeczne
Dzieci przejawiające zachowania przemocowe w domu spotykając się ze światem zewnętrznym, który nie toleruje sprzecznych z normami zachowań zostają ukarane przez odrzucenie społeczne. Konsekwencją odrzucenia może być jeszcze silniejsze dążenie do uzyskania akceptacji w znany sobie sposób – czyli poprzez próby wymuszenia swoich potrzeb przemocą. Realizowanie potrzeby przynależności jest istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój, dziecko może więc starać się zaspokoić tę potrzebę szukając środowiska, w którym będzie to możliwe – stąd tylko krok do odnalezienia grupy preferującej zachowania agresywne, destrukcyjne, przestępcze, wzmacniające zachowania przemocowe. Gratyfikacja w postaci akceptacji zachowań szkodliwych społecznie utwierdza dziecko w skuteczności rozwiązań siłowych, których skutki jako społeczeństwo możemy obserwować śledząc doniesienia medialne o brutalizacji zachowań młodzieży, przestępczości, itd., a w późniejszym okresie rozwoju tychże dzieci o przemocy w rodzinie.
Interwencja i profilaktyka
Bezsprzecznym pozostaje fakt konieczności reagowania na zachowania przemocowe stosowane przez dzieci wobec rodziców. Niemożliwe jednak wydaje się podejmowanie interwencji w sytuacji, kiedy przypadki te nie są zgłaszane lub potwierdzane przez rodziców. Istotna zatem jest edukacja społeczna w tym zakresie poprzez:
- informowanie, że taki problem istnieje,
- edukowanie – w jaki sposób można sobie z tym problemem poradzić,
- dostarczanie wiedzy, gdzie szukać pomocy,
- promowanie konstruktywnych postaw wychowawczych,
- edukacja służb w zakresie rozpoznania problemu i udzielania wsparcia.
Element edukacji społecznej powinien być obecny zarówno na etapie interwencji, jak i profilaktyki.
Interwencja powinna być skierowana zarówno do rodzica, jak i dziecka. Ponieważ zachowanie dziecka jest zazwyczaj konsekwencją postępowania rodziców – działania interwencyjne skierowane wyłącznie na dzieci stosujące przemoc mają niewielką szansę na uzyskanie trwałej zmiany, ponieważ czynniki istniejące w rodzinie, które wpłynęły na uruchomienie zachowań przemocowych nadal będą obecne w życiu dziecka. Proces zmiany zazwyczaj wymaga czasu. Podstawowym celem interwencji jest zatrzymanie zachowań krzywdzących. Interwencja powinna obejmować wszystkich członków rodziny i koncentrować się na:
- wprowadzeniu strategii efektywnej dyscypliny w oparciu o wiedzę na temat rozwoju dziecka
- zmianie wzorca postępowania wobec dziecka
Szczególnie istotna jest pomoc rodzicom w zakresie:
- ustalenia granic, których dziecko nie powinno przekraczać
- nabycia umiejętności uważnego słuchania dziecka
- dostrzegania potrzeb dziecka
- poznania zachowań dziecka charakterystycznego dla etapu rozwoju
- konsekwentnego postępowania wobec dziecka
- reagowania na krzywdzące zachowania
- dostrzegania pozytywnych zachowań dziecka
- nagradzania dziecka
- formułowania oczekiwań w stanowczy sposób
- kontrolowania sytuacji
Pomoc rodzinie, poza doradztwem powinna być określona w dłuższej perspektywie i w zależności od indywidualnej sytuacji może obejmować indywidualne lub grupowe formy pomocy psychologicznej/terapeutycznej dla dziecka i członków rodziny oraz terapię rodzinną.
Ważną rolę w procesie identyfikacji zagrożeń związanych z problemem przemocy stosowanej przez dzieci mają do spełnienia profesjonaliści – szczególnie pracujący w pomocy społecznej i placówkach oświatowych. Uważna obserwacja relacji w rodzinie, sposobu wychowywania dzieci, zachowania dzieci wobec rodziców oraz innych osób – sprzyja przewidywaniu zachowań przemocowych, co umożliwia podjecie wczesnej, bardziej efektywnej interwencji bądź uruchomienie działań profilaktycznych.
Bibliografia:
Aronson E.(1995) Człowiek istota społeczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Dollard J., Miller N. E. (1967) Osobowość i psychoterapia. PWN, Warszawa.
Grochulska J. (1993) Agresja u dzieci. WSIP , Warszawa.
Mossakowska B. (1986) Zespół maltretowanego dziecka. Materiały Informacyjne K.O.P.D., Warszawa.