Podstawowym prawem każdego człowieka jest prawo do ochrony przed wszelkimi formami wyzysku, przemocy i wykorzystywania. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych gwarantuje wszystkim osobom niepełnosprawnym ochronę podstawowych praw, dostęp do pełnego i równego korzystania ze wszystkich podstawowych wolności. Podkreśla też prawo do autonomii, samodzielności, samostanowienia. Postanowienia zawarte we wspomnianym dokumencie mają służyć kształtowaniu systemu eliminującego wszelkie praktyki dyskryminacji i nierównego traktowania oraz wdrażaniu praktyk służących realizacji postanowień Konwencji w praktyce wobec osób niepełnosprawnych.
Pojęcie niepełnosprawności
Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka:
- Niesprawność (impariment) – każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym;
- Niepełnosprawność (disability) – każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka;
- Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) – ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami.
Możliwości i ograniczenia osób niepełnosprawnych są zróżnicowane w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności.
Społeczna sytuacja osób niepełnosprawnych
Problemy społeczne związane z niepełnosprawnością dotyczą wielu sfer życia, niepełnosprawność godzi w najcenniejsze wartości człowieka – zdrowie, sprawność fizyczną, psychiczną, zdolność do podejmowania i wykonywania ról społecznych. Osoby niepełnosprawne często z uwagi na ograniczenia zdane są w codziennym funkcjonowaniu na pomoc innych osób. Społeczne postrzeganie osób z niepełnosprawnością oparte jest często na stereotypach, mitach, uprzedzeniach, będących wynikiem braku wiedzy na temat potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych. Postrzeganie niepełnosprawności przez pryzmat stereotypów skutkuje w odbiorze społecznym postawami niechęci i ignorowania problemów osób niepełnosprawnych. Definiowanie osób niepełnosprawnych poprzez ograniczenia i dysfunkcje powoduje obniżenie wrażliwości na dostrzeganie „zwykłych problemów”, które dotyczą w podobnym stopniu innych ludzi. Być może stygmatyzujący sposób postrzegania niepełnosprawności czyni problem przemocy wobec niepełnosprawnych tematem tabu?
Przemoc wobec osób niepełnosprawnych
Według raportu z badania ogólnopolskiego pt. „Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Raport z badania ogólnopolskiego” – przemoc wobec niepełnosprawnych występuje rzadziej niż przemoc wobec innych grup (dzieci czy kobiet). Wyniki badania wskazują również, że przemoc wobec osób niepełnosprawnych jest mniej akceptowana w społeczeństwie. Badania pokazują, że respondenci częściej wskazują, iż zauważają przejawy przemocy poza własną rodziną.
- 31,9 procent respondentów zetknęło się poza własna rodziną z uderzaniem lub biciem,
- 34,3 proc. z szarpaniem lub popychaniem,
- 34,4 proc. z izolowaniem lub zamykaniem osób niepełnosprawnych,
- Ponad 60 proc. respondentów utrzymywało, że nie byli świadkami lub nie słyszeli o formach fizycznej przemocy w rodzinie wobec osób niepełnosprawnych,
- Najrzadziej wskazywaną formą przemocy wobec osób niepełnosprawnych (poza rodziną oraz w rodzinie ) była przemoc seksualna,
- Najczęściej wskazywano na zabieranie dóbr materialnych.
Autorzy badania sadzą jednak, że dane dotyczące przemocy wobec osób niepełnosprawnych mogą być zaniżone. Warto zwrócić uwagę na brak statystyk dotyczących przemocy wobec osób niepełnosprawnych i w związku z tym na trudności w oszacowaniu rzeczywistej skali zjawiska. Osoby niepełnosprawne rzadko zgłaszają sytuacje przemocy, można się domyślać, że powodem takiej sytuacji sa ograniczenia w komunikowaniu się oraz lęk przed pogorszeniem sytuacji i eskalacją krzywdzenia. Najczęściej doznają przemocy ze strony osób najbliższych, z którymi pozostają w stosunku zależności. Z uwagi na ograniczenia, zależność od sprawcy w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb osoba niepełnosprawna ma mniejsze możliwości w przeciwstawieniu się krzywdzeniu. Ograniczenia w sięganiu po pomoc powodują, że wiele przypadków przemocy wobec osób niepełnosprawnych pozostaje nieujawnionych.
Przemoc wobec osób z niepełnosprawnością fizyczną
Niepełnosprawność fizyczna stwarza ograniczenia uniemożliwiające samodzielne poruszanie się i docieranie do świata zewnętrznego. Bariery architektoniczne, życie w nieprzystosowanych mieszkaniach wpływają na faktyczne ograniczenie dostępności do świata zewnętrznego. Niepełnosprawność fizyczna stwarza często konieczność udziału innych osób w wykonywaniu codziennych, w tym także intymnych czynności życiowych. Sytuacja fizycznego uzależnienia od innych osób w zakresie realizacji niezbędnych potrzeb stwarza zagrożenie stosowania nadużyć i pozbawia w znacznym stopniu możliwości samoobrony. Próby ujawnienia sytuacji przemocy mogą być udaremniane poprzez zatrzymanie interwencji przez opiekuna i niedopuszczenie do osobistego kontaktu z osobą niepełnosprawną, lub obecność podczas opiekuna podczas wizyt służb.
Przemoc wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną i chorobami psychicznymi
Niepełnosprawność intelektualna i choroby psychiczne nie ograniczają wprawdzie fizycznie, jednak społeczne postrzeganie tych osób, oparte na stereotypach powoduje, że wyrażane przez nie potrzeby i zgłaszane problemy są ignorowane. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną i chorobami psychicznymi ze względu na społeczny odbiór są traktowane jako mniej wiarygodne, co czyni je szczególnie podatnymi na krzywdzenie. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną i chorobami psychicznymi – z uwagi na deficyty powodujące ograniczoną zdolność do rozpoznawania sytuacji zagrożenia, brak świadomości własnych praw mają ograniczoną zdolność do podejmowania działań w kierunku ochrony własnej osoby. Próby zgłaszania sytuacji przemocy przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną najczęściej nie odnoszą skutku, z uwagi na fakt, że przedstawiciele służb nie dają im wiary i poprzestają w wyjaśnianiu sytuacji na „bardziej wiarygodnych” wyjaśnieniach opiekunów.
Formy przemocy wobec osób niepełnosprawnych
Najczęściej spotykane rodzaje przemocy stosowanej wobec osób niepełnosprawnych to przemoc fizyczna m.in. bicie, szarpanie, popychanie, przemoc psychiczna najczęściej w formie poniżania, wywołania lęku, groźby użycia przemocy, przemoc seksualna, zaniedbanie w postaci uwięzienia, odmawianie dostępu do żywności, pozbawienie wsparcia materialnego, opuszczenie lub porzucenie. Identyfikacja zjawiska przemocy wobec osób niepełnosprawnych jest bardzo trudna ze względu na fakt, że:
- osoby niepełnosprawne są najczęściej zależne od swoich oprawców,
- pozostają w fizycznej izolacji,
- są wykluczone społecznie,
- nie znają własnych praw,
- nie potrafią lub nie mogą korzystać z pomocy powołanych do ochrony służb,
- są uznawane za mniej wiarygodne.
Zarówno dzieci jak i dorosłe osoby niepełnosprawne mające trudności w komunikowaniu się np. mówieniu, posługiwaniu się gestem, poruszaniu się, z problemami w nawiązywaniu kontaktu z innymi ludźmi – nie mają możliwości, by skutecznie bronić się przed przemocą.
Reakcja służb
Podczas rozpoznawania sytuacji przemocy wobec osób niepełnosprawnych warto brać pod uwagę ograniczenia wynikające z niepełnosprawności oraz sytuację zależności od opiekunów. Podstawą interwencji w sytuacji podejrzenia przemocy wobec osób niepełnosprawnych jest poważne potraktowanie zgłoszenia i postawa poszanowania godności osoby niepełnosprawnej. Istotne jest:
- uważne wysłuchanie osoby pokrzywdzonej – bez obecności opiekunów,
- przeprowadzenie rozmowy na temat sytuacji krzywdzenia (konkretne fakty dotyczace form przemocy, częstotliwości, nasilenia, poczucia zagrożenia),
- zebranie informacji w środowisku (w szczególności ustalenie, czy sa osoby, które zauważają symptomy krzywdzenia oraz czy osoba niepełnosprawna komukolwiek o tym powiedziała),
- zawiadomienie innych służb,
- w razie konieczności podjęcie działań w kierunku odizolowania osoby krzywdzonej od sprawcy przemocy.
Problemem bywa często odizolowanie osoby niepełnosprawnej od sprawcy przemocy. W naszej rzeczywistości większość ośrodków oferujących pomoc ofiarom przemocy nie jest przystosowana – ani architektonicznie ani personalnie na przyjęcie osoby niepełnosprawnej. Wiele placówek nie jest w stanie zapewnić odpowiedniej opieki osobom mającym trudności w poruszaniu się, w wielu istnieje ograniczenie dotyczace przyjmowania osób z niepełnosprawnością intelektualną lub chorych psychicznie. Alternatywą pozostaje poszukiwanie miejsc w placówkach dla osób niepełnosprawnych – co w praktyce wiąże się z długim okresem oczekiwania – a zatem koniecznością pozostania w dotychczasowym środowisku.
Podczas podejmowania interwencji ważne jest wzięcie pod uwagę faktu, że opiekun na ogół ma przewagę fizyczną, materialną, uczuciową i często intelektualną wobec osoby niepełnosprawnej, toteż wyjaśnienia opiekunów mogą wydawać się wiarygodne. Jednocześnie należy pamiętać, że rzadko zgłoszenia ze strony osób niepełnosprawnych są wynikiem fantazji, najczęściej dotyczą rzeczywistego poczucia krzywdy. Zadaniem służb powołanych do ochrony przed krzywdzeniem jest rzecznictwo interesów osób pokrzywdzonych, zwłaszcza jeśli ich sytuacja czyni je bezradnymi.
Smutną rzeczywistością jest fakt iż osoby niepełnosprawne doznające krzywdzenia nie znajdują w powołanych do pomocy służbach odpowiedniej ochrony. Są przez nie krzywdzone wtórnie, głównie na skutek niekompetencji pracowników (pracowników socjalnych, pracowników służby zdrowia, policjantów, kuratorów, itp). Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że skomplikowane procedury, polecenia, instrukcje mogą być niezrozumiane przez osoby niepełnosprawne (zwłaszcza z niepełnosprawnością intelektualną), co może wpływać na zaniechanie podjętej próby poszukiwania pomocy. Także niedopełnianie obowiązków i nadużywanie uprawnień oraz niekompetencja pracowników służb w dziedzinie postępowania z osobami niepełnosprawnymi wpływa na rzadkie wykrywanie przestępstw z użyciem przemocy wobec osób niepełnosprawnych. Często popełnianymi błędami są:
- niewysłuchanie osoby niepełnosprawnej,
- bagatelizowanie skarg,
- umniejszanie doznanej krzywdy,
- nie dawanie wiary,
- przyjmowanie, że zdarzenie nie miało miejsca wyłącznie na podstawie wyjaśnień opiekunów,
- pomijanie lub zniekształcanie procedur postępowania wynikające z przekonania, że one nie powinny lub nie muszą stosować się do osób niepełnosprawnych.
Opisane praktyki przyczyniają się do pogłębienia poczucia krzywdy i utratę wiary w skuteczność pomocy, a także obniżenie motywacji do podejmowania działań służących obronie.
Prawo wobec przemocy
W polskim systemie prawnym nie ma szczególnych rozwiązań dotyczących wyłącznie osób niepełnosprawnych. Przytoczone poniżej przepisy wskazują, iż osoby zależne i nieporadne w związku ze stanem psychicznym i fizycznym podlegają szczególnej ochronie. Oznacza to, że przestępstwa te są ścigane z urzędu.
Przestępstwo znęcania się określone w art. 207 K.K., przez „znęcanie się” należy rozumieć zachowania sprawcy polegające na zadawaniu cierpień fizycznych lub psychicznych. Przepis ten dotyczy – stosowania przemocy wobec osób najbliższych , osób pozostających w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo wobec małoletnich lub osoby nieporadnej ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny.
Przestępstwo wykorzystywania seksualnego określa art. 198 K.k. – „Kto, wykorzystując bezradność innej osoby lub wynikający z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej brak zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, doprowadza ją do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”
Istnieje także szereg przepisów dotyczących form przemocy np. znieważenia, groźby, które ścigane sa na wniosek osoby pokrzywdzonej – co powoduje, że w szczególnie niekorzystnej sytuacji znajdują się osoby ubezwłasnowolnione oraz niepełnosprawne intelektualnie.
Bibliografia:
Browne K., Herbert M.: Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa 1999
Pospiszyl Irena : Przemoc w rodzinie. – Wyd. 2. – Warszawa : WSiP, 1998
Lipowska-Teutsch Anna : Wychować, wyleczyć, wyzwolić. – Warszawa : Państ. Agencja Rozw. Problemów Alkoholowych, 1998