Sytuacja udziału w procedurach prawnych jest dla dziecka trudnym i stresującym doświadczeniem. Zeznania dzieci – ofiar i świadków przestępstw są jedyną prawną możliwością przerwania dalszego krzywdzenia i ukarania sprawcy. Aby pomóc dziecku i jego opiekunom przejść przez to doświadczenie nie potęgując stresu – warto zadbać o odpowiednie przygotowanie.
Regulacje prawne
Przesłuchanie jest jednym ze sposobów przeprowadzenia dowodów w postępowaniu karnym. Z tego też względu kodeks postępowania karnego wśród przepisów o dowodach przewiduje unormowania odnoszące się do przesłuchania. Ze względu na uznanie faktu, ze dzieci uczestniczące w procedurach prawnych potrzebują szczególnego wsparcia i ochrony – ustawodawcy wprowadzili szczególny tryb przesłuchania dziecka.
Art. 185a regulujący tryb przesłuchania dziecka – pokrzywdzonego brzmi:
ß 1. w sprawach o przestępstwa określone w rozdz. XXV i XXVI kk pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, powinno się przesłuchiwać w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego.
ß2. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 ß 2 kpk ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego. ß 3. Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania należy go odtworzyć.
Art. 185b regulujący tryb przesłuchania dziecka świadka brzmi:
ß 1. Świadka, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, można przesłuchać w warunkach określonych w art. 185a a w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub przestępstwa określone w rozdz. XXV kk, jeżeli zeznania tego świadka mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
ß 2. Przepisu ß1 nie stosuje się do świadka współdziałającego w popełnieniu czynu zabronionego, o który toczy się postępowanie karne. Wobec dzieci- świadków ma zastosowanie art.171 ß 3 kpk zgodnie z którym czynności z ich udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego lub faktycznego opiekuna, chyba, że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie.
W czym może pomóc przygotowanie dziecka do przesłuchania?
Przygotowanie dziecka do przesłuchania ma na celu złagodzenie ewentualnych następstw związanych z udziałem w przesłuchaniu oraz nabycie umiejętności składania zeznań – co może wpłynąć na zwiększenie ich wiarygodności w odbiorze osób przesłuchujących. Przygotowanie obejmuje poinformowanie dziecka o przebiegu przesłuchania – w tym – wyjaśnienie procedur i roli – jaką będzie pełnić. Przekazywane treści powinny być dostosowane do percepcji dziecka i uwzględniać:
- Poziom rozwoju
- Wiek
- Stan zdrowia
- Sytuację rodzinną
- Charakter wydarzenia traumatycznego
Dzięki edukacji dziecko zdobędzie wiedzę i wyobrażenie na temat sytuacji składania zeznań. Równie istotne jest omówienie napięć i obaw związanych z uczestnictwem w procedurze prawnej. Przewidywalność sytuacji powoduje zwiększenie poczucia bezpieczeństwa i ułatwia poradzenie sobie z trudnymi emocjami.
Uwaga! Proces przygotowania dziecka do uczestnictwa w procedurach prawnych nie może wpływać na treść składanych przez nie zeznań.
Co powinno wiedzieć dziecko, które będzie uczestniczyło w przesłuchaniu?
Należy wyjaśnić dziecku kto będzie obecny podczas przesłuchania. Dziecko powinno wiedzieć jakie są role osób biorących udział w przesłuchaniu. Powinno więc wiedzieć, że sędzia jest osobą, która będzie zadawać pytania aby dokładnie ustalić, co się wydarzyło. Protokolant będzie zapisywał te informacje. Prokurator także może zadawać pytania. Psycholog pomaga, gdy zdarzą się trudne momenty. Coraz częściej przesłuchania dzieci odbywają się w przyjaznych pokojach przesłuchań, w których przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości nie są ubrani w taki sposób jak podczas rozprawy w sądzie. Jeżeli przesłuchanie będzie odbywało się w sali sądowej warto poinformować dziecko o tym jakie stroje noszą poszczególne osoby, kto gdzie siedzi, jak wygląda sala rozpraw.
Równie ważne jest poinformowanie dziecka co jest istotne w przekazywanych przez nie zeznaniach. Należy uwrażliwić dziecko na to, że powinno mówić prawdę i opisywać to, co rzeczywiście się wydarzyło. W związku z tym dobrze jest w procesie przygotowania wprowadzić pojecie prawdy i kłamstwa. Dziecko niekiedy nie zna odpowiedzi na zadawane pytania – dlatego warto poinformować je, że ma prawo powiedzieć „nie wiem” lub „nie pamiętam”. Zdarza się, że dzieci nie rozumieją treści pytań – istotna więc będzie rozmowa na ten temat i danie dziecku prawa do powiedzenia „nie rozumiem”, wówczas sędzia lub prokurator mogą zadać pytanie w inny sposób. Dobrze jest zasygnalizować dziecku, że jeśli w danej chwili nie chce odpowiedzieć na pytanie, to może zrobić to później, będzie to dla niego sygnałem, że może poczuć się na tyle bezpiecznie, iż zechce rozmawiać o tych doświadczeniach, które wcześniej wydawały się zbyt zagrażające. Istotą prowadzenia rozmowy w tym obszarze jest wyjaśnienie dziecku, że najistotniejsze jest mówienie prawdy i nie nadużywanie stwierdzeń „nie wiem”, „nie pamiętam” – wtedy, kiedy po prostu nie chce odpowiedzieć na jakieś pytanie (np. z powodu ciężaru emocjonalnego, wstydu, poczucia, że obciąża kogoś bliskiego niekorzystnym zeznaniem). Dla zwiększenia poczucia bezpieczeństwa dziecka, które będzie brało udział w procedurach prawnych ważna jest przewidywalność sytuacji, należy więc zadbać o to – by w miarę możliwości wcześniej uprzedzić je kiedy i gdzie odbędzie się przesłuchanie.
Osoby przygotowujące dziecko do udziału w procedurach prawnych powinny być odpowiednio przygotowane – w szczególności w zakresie metod i technik rozmowy z dzieckiem oraz dysponować podstawami wiedzy prawnej i psychologicznej.
Jak przygotować rodziców?
Istotnym elementem przygotowania dziecka do udziału w procedurach prawnych jest przygotowanie do tej sytuacji jego rodziców lub opiekunów.
Najczęściej rodzice nie mają wiedzy na temat przebiegu procedur prawnych i obawiają się, że dziecko w postępowaniu prawnym zostanie ponownie skrzywdzone z powodu przywołania trudnych doświadczeń. Udział dziecka w procedurach prawnych wywołuje w rodzicach wiele trudnych emocji – wstyd, lęk, bezsilność, poczucie winy – związane z obarczaniem się odpowiedzialnością za to, że nie zdołali ochronić dziecka przed doznaniem krzywdy. Niektórzy rodzice (zwłaszcza w sytuacji skrzywdzenia dziecka przez współmałżonka) reagują zaprzeczeniem sytuacji i odrzuceniem dziecka. Wówczas konieczne jest podjęcie próby pozyskania rodzica do współpracy, co jest zadaniem trudnym i nie zawsze jest możliwe.
Rodzice lub opiekunowie są osobami, które ze względu na codzienny kontakt z dzieckiem i znajomość jego reakcji pełnią znaczącą rolę w przygotowaniu dziecka do udziału w procedurach prawnych. Dlatego warto dostarczyć rodzicom wiedzy na temat przebiegu procedur prawnych, uprawnień, zasad postępowania. Ze względu na duży poziom stresu towarzyszący sytuacji warto zadbać o to, by rodzice otrzymali niezbędne wskazówki w formie ulotek.
Przygotowanie rodziców obejmować:
- Poinformowanie o przebiegu procedur, przysługujących uprawnieniach
- Dostarczenie informacji na temat instytucji udzielających wsparcia
- Przygotowanie do wspierania dziecka z uwzględnieniem następujących zasad:
- nie wypytuj dziecka o szczegóły doświadczenia (wielokrotne przepytywanie nie służy wiarygodności w czasie składania zeznań)
- nie lekceważ tego, co się wydarzyło (nie buduj tabu wokół doświadczenia)
- pozwól dziecku na wyrażanie emocji w związku z wydarzeniem (nawet tych, które są dla Ciebie trudne do zaakceptowania np. sympatia dla sprawcy)
- zapewniaj, że jesteś po to, by udzielić pomocy (buduj zaufanie i poczucie bezpieczeństwa)
- nie dokonuj nagłych zmian w życiu (nie zmieniaj drastycznie trybu życia codziennego, to nie poprawia poczucia bezpieczeństwa)
Przestępstwa przeciwko dzieciom ujawniane sa coraz częściej, od pewnego czasu kampaniom społecznym krzywdzenie dzieci przestało być tematem tabu. Coraz więcej służb i instytucji w związku z nowelizacją ustawy o przeciwdziałaniu przemocy jest zaangażowanych w pomoc ofiarom krzywdzenia. Jednym z elementów profesjonalnej pomocy jest przygotowanie dziecka do udziału w procedurach prawnych, warto pamiętać o tym, by w razie potrzeby otoczyć wsparciem dziecko i jego rodzinę.
Bibliografia:
Zmarzlik J., Piwnik E. (1999), Dziecko pod parasolem prawa: poradnik dla osób pomagających dzieciom, Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.
Pacewicz A. (1996), Przemoc wobec dzieci, Warszawa: PARPA.